Het griepvirus zit - net als verkoudheidsvirussen - in druppeltjes snot, slijm en speeksel. Door praten, hoesten of niezen worden de virusdeeltjes verspreid. Dit gebeurt vooral in ruimten waar mensen dicht bij elkaar zitten en waar slecht geventileerd wordt, bijvoorbeeld in een trein of bus, een school of kinderdagverblijf. Ook worden virussen overgedragen via handen en voorwerpen, zoals een deurknop. Als iemand bijvoorbeeld na het vastpakken van de deurknop of een kraan, zijn mond, neus of ogen aanraakt, kan hij besmet raken. Op plastic en roestvrijstaal kan het girepvirus langer dan een etmaal besmettelijk blijven. Op papier en textiel is het virus binnen een paar uur uitgedoofd. Goede hygiëne kan verspreiding en besmetting beperken. De besmettelijk periode is voor volwassenen 3-5 dagen vanaf het begin van symptomen en tot 7 dagen voor jonge kinderen.

Griepvaccinatie

Door tijdige griepvaccinatie kan griep worden voorkomen en kunnen complicaties van de longen sterk worden verminderd. Doordat het griepvirus jaarlijks verandert en de afweerstoffen langzaam uit het lichaam verdwijnen, moet men voor optimale bescherming elk jaar een nieuwe prik halen. Dit gebeurt met het zogenaamde influenzavaccin (Influvac Tetra®, Vaxigrip Tetra®). In het voorjaar wordt gestart met het maken van het nieuwe vaccin. Deskundigen bekijken ieder jaar welke griepvirussen waarschijnlijk gaan komen in de komende winter. Die virussen worden in het vaccin opgenomen. Tot voor kort werd in Nederland een zogeheten trivalent griepvaccin verstrekt. Dat wil zeggen dat het vaccin twee A-stammen en één B-stam van het griepvirus bevat. Vanaf 2019 wordt een quadrivalent vaccin verstrekt. Dat betekent dat er nog een extra virusstam B aan het vaccin wordt toegevoegd. Het duurt ongeveer een half jaar om het vaccin te produceren. In dit half jaar kunnen nieuwe varianten van griepvirussen ontstaan en griep veroorzaken. Tegen die nieuwe varianten werkt de griepprik mogelijk minder goed. De kans op griep na een griepprik is gemiddeld 60% kleiner. Dit betekent dat de griepprik bij 60 van de 100 mensen ervoor zorgt dat zij geen griep krijgen. Ondanks dat de griepprik niet voor de volle 100% beschermt, zorgt de griepprik er meestal wel voor dat men minder ernstig ziek wordt. Dit is vooral van belang voor mensen die vanwege een aandoening of hun leeftijd een minder goed werkende afweer hebben. Dan is ook de kans op complicaties van griep, zoals longontsteking, ziekenhuisopname of overlijden aanzienlijk lager.

De jaarlijkse griepvaccinatie wordt dringend aanbevolen voor patiënten met astma of COPD, diabetes (suikerziekte) of een verminderde weerstand (na een transplantatie, kankerbehandeling of radiotherapie), alsmede voor hart- en nierpatiënten. Ook aan mensen vanaf 60 jaar en ouder wordt een griepvaccinatie geadviseerd (en vergoed!). Gezonde mensen die niets mankeren, hebben de griepprik niet echt nodig. Voor meer informatie over vaccinaties wordt verwezen naar het onderdeel immuniteit & vaccinatie in de sectie 'Infectieziekten'.

Amantadine (Symmetrel®) wordt ook als preventief middel gegeven, maar alleen aan personen die de jaarlijkse griepprik zijn vergeten en die een verhoogd risico hebben op de complicaties van griep. Amantadine is alleen effectief tegen influenza A-virus en niet tegen influenza B-stammen.

Neuraminidaseremmers
Sinds 1999 was de eerste vertegenwoordiger van een nieuw type geneesmiddel tegen griep beschikbaar. Het heet zanamivir en behoort tot de zogenoemde neuraminidaseremmers. Deze groep stoffen remt het enzym neuraminidase uit het influenzavirus, waardoor er minder nieuw gevormde virusdeeltjes uit de geïnfecteerde gastheercellen van de luchtwegen worden afgegeven, met als resultaat dat besmetting van naburige cellen wordt afgeremd. Het verlicht en verkort (gemiddeld met 1,5 dag) de griepklachten (koorts, hoesten, beroerd voelen), mits men binnen 48 uur na het begin van de klachten met het middel start. Eind 2002 kwam ook oseltamivir (Ebilfumin®, Tamiflu®) op de markt. In principe is oseltamivir vergelijkbaar met zanamivir, maar het wordt via de mond (tabletten)  toegediend in plaats van per inhalatie. Inmiddels is zanamivir niet meer verkrijgbaar. Het is nog niet duidelijk of oseltamivir de complicaties bij griep verminderen bij patiënten met een verhoogd risico (ouderen, astma- of COPD-patiënten, patiënten met diabetes (suikerziekte), hartpatiënten). Bij deze groepen blijft de griepvaccinatie dus de belangrijkste vorm van grieppreventie.

Zogenaamde  'griepmiddelen'
Hoewel griep niet met medicijnen te genezen is, zijn er in Nederland tientallen zogenaamde griepmiddelen op de markt. Ze bevatten meestal altijd pijnstillers als paracetamol, aspirine of carbasaatcalcium (voor meer details zie pijnstillers in de sectie 'Pijn & Pijnbestrijding'). Deze middelen werken ook koortsverlagend. Als de pijn afneemt en de koorts daalt, voelt men zich over het algemeen al een stuk beter. Toch wordt de griep zelf niet beïnvloed. Veel artsen zijn zelfs van mening dat je de koorts beter niet kunt bestrijden, omdat koorts een belangrijk afweermechanisme is in de strijd tegen een (virale) infectie. Andere toevoegingen aan deze 'griepmiddelen' zijn vitamine C, coffeïne en fenylefrine. Ze zijn volstrekt zinloos bij de behandeling van griep. Tegen de (niet-productieve) hoest kan codeïne (merkloos, diverse merknamen) of noscapine (merkloos, diverse merknamen) worden gebruikt (zie ook hoestremmers in het onderdeel 'Hoest' elders in deze sectie 'Luchtwegen & Ademhaling'). Overigens moet men ook weten dat oscillococcinum - een populair homeopatisch middel dat nogal eens tegen griep wordt gebruikt - in diverse wetenschappelijke studies volsterkt onwerkzaam was.

Mexicaanse griep (2009)

De Mexicaanse griep, de officiële naam luidt Nieuwe Influenza A (H₁N₁), is afkomstig van een nieuwe stam van het H₁N₁-varkensgriepvirus, die zijn oorsprong heeft in Mexico in maart 2009. In sommige landen wordt ook de naam varkensgriep gehanteerd. Het virus manifesteerde zich voor het eerst in Mexico en breidde zich in april dat jaar uit naar de Verenigde Staten en al snel ook naar andere landen. Op 11 juni verklaarde de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) dat het uitbreken van de Mexicaanse griep een pandemie is, een wereldwijde epidemie dus. Er zijn in totaal 17.483 wereldwijd bevestigde sterfgevallen geweest in 2009. In Nederland waren dit er 60. Bij de genoemde sterfgevallen was meestal sprake van een combinatie met één of meerdere andere aandoeningen waardoor de patiënten al een sterk verminderde gezondheid hadden. Overlijden aan alleen Mexicaanse griep was zeldzaam.

In veel gevallen verliep de infectie vrij mild en veel patiënten meldden zich daarom niet. Precieze cijfers over de sterftekans aan deze griep zijn dan ook niet bekend, maar de wereldwijde sterfte wordt geschat op 0,71% van alle mensen die met het mexicaansegriepvirus besmet waren. In Nederland was dit 0,11%. Bij de 'gewone' Nederlandse seizoensgriep ligt dit percentage tussen de 0,03 en de 0,25%. De Wereldgezondheidsorganisatie was bezorgd, omdat bij eerdere pandemieën is gebleken dat de agressiviteit van griepvirussen kan veranderen. Hierdoor zou de sterftekans kunnen toenemen. Er waren overigens sterke aanwijzingen dat in tegenstelling tot de gewone seizoensgriep jonge kinderen voor de Mexicaanse griep gevoeliger waren dan ouderen.
Op 24 december 2009 meldde het Nederlands Instituut voor onderzoek van de gezondsheidszorg (NIVEL) dat de epidemie van de Mexicaanse griep voorbij was. Het aantal mensen met griep daalde tot onder de 51 per 100.000 inwoners.

De meeste symptomen van de Mexicaanse griep waren gelijk aan die van normale seizoensgriep: koorts, loopneus, spierpijn, keelpijn en hoest. De symptomen diarree en braken waren bij Mexicaanse griep heviger dan bij gewone griep.

Externe links:
    https://www.thuisarts.nl (Thuisarts.nl; Nederlands Huisartsen Genootschap)
    https://www.apotheek.nl (Apotheek.nl; KNMP)
    https://www.nhg.org (Nederlands Huisartsen Genootschap)
    https://lci.rivm.nl (Landelijke Coördinatie Infectieziektebestrijding, RIVM)
    https://www.farmacotherapeutischkompas.nl (Farmacotherapeutisch Kompas)
    https://www.ge-bu.nl (Geneesmiddelenbulletin)

CORONAVIRUSZIEKTE (COVID-19)

Coronavirusziekte (COVID-19, dat staat voor coronavirus disease 2019) is een zeer besmettelijke ziekte veroorzaakt door het virus SARS-CoV-2. Vermoedelijk is het een zoönose, dat wil zeggen dat het van nature overdraagbaar is van gewervelde dieren (waarschijnlijk vleermuizen) op mensen. In december 2019 werd de ziekte voor het eerst onderkend in Wuhan in China, bij patiënten die een longontsteking ontwikkelden zonder een duidelijke oorzaak. Door het ontbreken van immuniteit in de bevolking in combinatie met veel besmette internationale reizigers verspreidde de ziekte zich razendsnel, zodat op 11 maart 2020 de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) bekendmaakte dat er officieel sprake was van een pandemie (wereldwijde epidemie).

De ziekte wordt gekenmerkt door griepachtige symptomen en in ernstige gevallen, ook longontsteking, bloedvergiftiging (sepsis) en septische shock met mogelijk een fatale afloop. De meeste mensen (ruim 80%) hebben milde klachten die één tot vijf dagen duren. Meestal gaat het dan om verkoudheidsklachten als een droge hoest, keelpijn, koorts en hoofdpijn gevolgd door moeheid en spierpijn. Het zijn dus klachten die wijzen op een infectie van de bovenste luchtwegen. Bij een kleiner deel van de patiënten is ook misselijkheid en diarree gerapporteerd. Er zijn ook mensen die besmet zijn, maar geen klachten hebben. In de eerste acht dagen van de klachten lijken mensen het meest besmettelijk. Sommige mensen (ongeveer 20% van de patiënten) krijgen heviger klachten: longontsteking en benauwdheid. Als er longontsteking ontstaat, is dat gemiddeld bijna zes dagen na de eerste milde klachten. Dan zijn dus ook de onderste luchtwegen geïnfecteerd door het virus. Bij ongeveer een kwart van hen (dus ongeveer 5%) kan de toestand kritiek worden: zij krijgen ernstige ademhalingsproblemen en soms zelfs ook bloedvergiftiging en septische shock en moeten op een intensivecare-afdeling worden behandeld. Patiënten liggen dan ongeveer drie weken aan de beademing; pas in de derde week knappen ze op.

Op basis van gegevens over de invloed van de leeftijd is het risico op coronavirusziekte aanzienlijk lager bij kinderen (< 18 jaar). Ouderen (> 70 jaar) hebben een beduidend slechtere prognose als ze de ziekte krijgen. Onder degenen die aan de ziekte stierven, hadden velen reeds bestaande aandoeningen, waaronder diabetes (suikerziekte), hoge bloeddruk en hart- en vaatziekten. Patiënten die genezen zijn, zijn daarna beter bestand (immuun) tegen het virus.

Risicofactoren voor een ernstig beloop zijn:
hleeftijd: van de tot nu toe gestorvenen was 88% 70 jaar of ouder;
hafwijkingen en functiestoornissen van de luchtwegen en longen;
hovergewicht;
hchronische hartaandoeningen;
hdiabetes (suikerziekte);
hernstige nieraandoeningen;
heen HIV-infectie (aids);
hverminderde weerstand tegen infecties door medicatie voor auto-immuunziekten, na orgaantransplantatie, bij bloedziekten, bij aangeboren of op latere leeftijd ontstane afweerstoornissen waarvoor behandeling nodig is, of bij chemotherapie en/of bestraling bij kankerpatiënten.

VACCINATIE
Sinds eind 2020 zijn er diverse vaccins tegen COVID-19 (coronavirusziekte) op de markt gekomen die zeer effectief zijn en erg weinig ernstige bijwerkingen vertonen. Voor het Nederlandse vaccinatieprogramma wordt gevaccineerd met het mRNA-vaccin Comirnaty®. Dit is een zogenaamd mRNA-vaccin van Pfizer/BioNTech. In een mRNA-vaccin zit een vetbolletje met daarin een code die ervoor zorgt dat cellen in het lichaam spike-eiwitten gaan maken. Deze spike-eiwitten gaan als uitsteeksels op de buitenkant van het coronavirus zitten. Het afweersysteem herkent deze spike-eiwitten als lichaamsvreemd en gaat antistoffen maken die de virusdeeltjes inactiveren.

De meeste bijwerkingen zijn mild tot matig-ernstig van aard en verdwijnen binnen een paar dagen na vaccinatie. Hoofdpijn, diarree, spierpijn en gewrichtspijn treden regelmatig op. Vermoeidheid, koude rillingen en koorts (meestal na de 2^e dosis) komen ook voor, evenals pijn en zwelling op de injectieplaats. Overgevoeligheidsreacties als huiduitslag, jeuk en 'galbulten' komen soms voor, naar schatting in 0,1-1% van de gevallen. Ernstige bijwerkingen als hartafwijkingen, anafylactische reacties (benauwdheid, bloeddrukdaling), uitgebreide en ernstige huiduitslag komen zeer zelden voor.

BEHANDELING
Tot nu toe is er geen enkel geneesmiddel beschikbaar dat bewezen effectief is. Wel kunnen sommige symptomen verminderd worden, zodat het afweersysteem tijd krijgt om het virus te bestrijden. Hiertoe worden pijnstillers, koortsverlagers, NSAID's (voor meer details zie pijnstillers in de sectie 'Pijn & Pijnbestrijding') en hoestremmers gebruikt (zie ook griepmiddelen). In een beperkt aantal gevallen schieten de longen tekort en hebben patiënten extra zuurstof nodig en beademing. Eventueel aangevuld met vernevelen en uitzuigen. Ook wordt dan tromboseprofylaxe ('bloedverdunners', zie ook Trombose in de sectie 'Bloed & Bloedsomloop') en inhalatiecorticosteroïden (bij voorkeur budesonide, beschreven in het onderdeel 'Astma & COPD' in de sectie 'Luchtwegen & Ademhaling') geadviseerd. Bij zeer ernstig zieke patiënten kunnen er complicaties van de ziekte optreden. Dat kan een bacteriële superinfectie zijn. Deze patiënten krijgen dan antibiotica.

In een vrij recente, grote Britse studie verminderde dexamethason de sterfte onder COVID-19-patiënten die ernstig ziek waren en op de IC aan de beademing lagen. Dexamethason (merkloos, Dexamethason FNA®) is een sterke ontstekingsremmer behorende tot de zogenaamde corticosteroïden (ook wel bijnierschorshormonen genoemd; voor meer details zie het onderdeel 'Corticosteroïden' in de sectie 'Hormonen & Stofwisseling'). De sterfte kon met maar liefst eenderde worden teruggebracht. Bij patiënten die alleen extra zuurstof nodig hadden was het effect minder spectaculair: eenvijfde minder sterfte. Volgens de Britse onderzoekers dempt dexamethason de op hol geslagen afweer die ook wel 'cytokinestorm' wordt genoemd. Ze verwachten overigens niet dat het middel een preventieve werking heeft tegen de effecten van het virus.

Ondanks het ontbreken van effectief bewezen medicijnen zijn sinds de uitbraak diverse klinische onderzoeken uitgevoerd naar mogelijk werkzame , waaronder enkele bekende antivirale middelen zoals de combinatie lopinavir/ritonavir (merkloos, Kaletra®) - een preparaat dat bij aids (HIV) al jaren wordt toegepast - en het in 2023 als medicijn geregistreerde remdesivir (Veklury®) dat ontwikkeld en beproefd is tegen het dodelijke ebolavirus. Volgens de WHO was remdesivir 'de meest beloftevolle kandidaat' voor de behandeling van ernstig zieke coronapatiënten die beademd worden.

Toch zijn er intussen alweer nieuwere, beloftevolle medicijnen verschenen. Sarilumab (Kevzara®) en tocilizumab (RoActemra®, Tofidence®, Tyenne®) zijn zogenaamde interleukine-remmers, in staat om de cytokinestorm bij ernstig zieke coronapatiënten die al dexamethason krijgen en die aanvullende zuurstof of mechanische beademing nodig hebben, nog verder te beteugelen. Beide middelen worden via een intraveneus infuus toegediend.

Paxlovid® is het eerste orale (dus via de mond toedienbaar) antivirale middel voor de behandeling van COVID-19. In diverse onderzoeken bleek dat coronapatiënten met tenminste één onderliggende aandoening die dit middel hadden geslikt, veel meer kans hadden om niet in het ziekenhuis te belanden of te overlijden. Paxlovid® bestaat uit twee stoffen: nirmatrelvir en ritonavir. Nirmatrelvir blokkeert het eiwit dat het virus nodig heeft om zich te vermenigvuldigen, terwijl ritonavir ervoor zorgt dat in het lichaam nirmatrelvir minder snel wordt afgebroken.

Algemene preventieve maatregelen
In heel Nederland wordt iedereen met neusverkoudheid, hoesten of koorts aangeraden thuis te blijven. Alleen bij ernstige klachten contact opnemen met de huisarts. Omdat het coronavirus met name via druppeltjes in de lucht (aerosolen) maar ook via handen wordt verspreid, zullen algemene hygiënemaatregelen zoals handen wassen, hygiëne bij het bereiden van voedsel en dranken, nies-/hoesthygiëne, anderhalvemeter afstandhouden, het dragen van een mond-neus-masker etc. nuttig zijn om de verspreiding te voorkomen en de epidemie te beperken.

Externe links:
    https://www.thuisarts.nl (Thuisarts.nl; Nederlands Huisartsen Genootschap)
    https://www.apotheek.nl (Apotheek.nl; KNMP)
    https://lci.rivm.nl (Landelijke Coördinatie Infectieziektebestrijding, RIVM)
    https://www.farmacotherapeutischkompas.nl (Farmacotherapeutisch Kompas)
    https://www.ge-bu.nl (Geneesmiddelenbulletin)

Kinkhoest

Kinkhoest (pertussis) is een zeer besmettelijke ziekte van de luchtwegen die wordt veroorzaakt door een bacterie (Bordetella pertussis). Deze ziekte komt voornamelijk voor bij jonge kinderen die (nog) niet gevaccineerd zijn, en bij ouderen bij wie de vaccinatie niet meer voldoende beschermt. Kinkhoest begint als een gewone verkoudheid met milde hoest die steeds heviger wordt. Na een dag of tien heeft de patiënt enorme hoestbuien die onderbroken worden door een diepe, gierende inademing. Na vier weken nemen de hoestbuien spontaan af in aantal en hevigheid, waarna genezing volgt. Hoewel de meeste kinderen met kinkhoest herstellen, sterft 1 à 2 procent van de kinderen jonger dan 1 jaar als gevolg van ernstige complicaties.

Vaccinatie  en  antibiotica
Bescherming tegen kinkhoest is zeer goed mogelijk door vaccinatie. Meestal gebeurt dat tegelijk met vaccinaties tegen andere ziekten (de zogeheten DKTP-vaccinatie bij zuigelingen, waarbij de K staat voor kinkhoest; zie ook immuniteit & vaccinatie in de sectie 'Infectieziekten'). Mocht een kind toch kinkhoest krijgen (door welke oorzaak dan ook), dan wordt gedurende drie dagen azitromycine (merkloos, Zithromax®) gegeven, een antibioticum van het macrolide-type. Bij vrouwen die zwanger zijn, wordt uitgeweken naar erytromycine (merkloos, Erythrocine®, Erythrocine-ES®) eveneens een macrolide-preparaat (zie ook macroliden in  het onderdeel 'Antibiotica & Ziekteverwekkers' in de sectie 'Infectieziekten'). Wil het antibioticum effectief zijn, dan moet het in een vroeg stadium worden toegediend. Macroliden kunnen als bijwerking soms maag-darmstoornissen (misselijkheid, buikpijn, diarree) veroorzaken.

Hoestremmers
Deze middelen mogen alleen bij kriebelhoest (niet-productieve hoest) worden gebruikt. Zouden ze ook bij productieve hoest worden ingenomen, dan onderdrukken ze het verdedigingsmechanisme van de luchtwegen om slijm en andere ongerechtigheden te verwijderen, en dat is ongewenst. Bij nachtelijke kriebelhoest gaat de voorkeur uit naar codeïne (merkloos, diverse merknamen). Door de versuffende werking kan men dan ook goed slapen. Voor overdag heeft noscapine (merkloos, diverse merknamen) de voorkeur omdat er geen versuffende werking optreedt (zie ook hoestremmers in het onderdeel 'Hoest' elders in deze sectie 'Luchtwegen & Ademhaling'); maar noscapine is ook minder effectief dan codeïne.

Externe links:
    https://www.thuisarts.nl (Thuisarts.nl; Nederlands Huisartsen Genootschap)
    https://www.apotheek.nl (Apotheek.nl; KNMP)
    https://www.nhg.org (Nederlands Huisartsen Genootschap)
    https://www.farmacotherapeutischkompas.nl (Farmacotherapeutisch Kompas)
    https://www.ge-bu.nl (Geneesmiddelenbulletin)

Stroomdiagram bij de behandeling van longinfecties.

Acute  Bronchitis

Bronchitis is een ontsteking van de slijmvliesbekleding van de luchtpijpen en de luchtpijpvertakkingen (bronchiën). Men maakt onderscheid tussen een plotseling optredende (acute) en een langdurende (chronische) bronchitis. Bij beide ziektebeelden overheersen het hoesten, de overmatige slijmproductie en de kortademigheid, met soms pijn in de borst. Chronische bronchitis wordt uitvoerig besproken bij COPD elders in deze sectie 'Luchtwegen & Ademhaling'.

Acute bronchitis is vrijwel altijd het gevolg van een infectie met een micro-organisme. Meestal is de boosdoener een virus, vaak het gevolg van een verkoudheid en/of keelontsteking. Vanuit de neus, keel en neusbijholten hebben de virusdeeltjes zich verder verspreid naar de luchtpijpvertakkingen. Besmetting kan ook plaatsvinden via de lucht door hoesten, niezen, spreken en ademen. Maar ook door direkt contact (zoenen, handdruk) of via voorwerpen (deurknop, zakdoeken, speelgoed). Meestal zijn alleen de grote (primaire) en de middelgrote (secundaire) luchtpijpvertakkingen geïnfecteerd. Als de klachten zich beperken tot het ophoesten van helder slijm, een drukkend gevoel op de borst en piepend ademen is de oorzaak doorgaans viraal. Antibiotica zijn dan beslist niet zinvol. De ziekte geneest vanzelf, ook al kan het wel een paar weken duren voordat de klachten verdwenen zijn.

Antibiotica
Veel minder vaak is acute bronchitis het gevolg van een bacteriële infectie. Dat komt bij patiënten met astma of COPD vaker voor dan bij gezonde personen. Klachten als benauwdheid, een piepende ademhaling en een verhoogde slijmproductie, die bij astma of COPD toch al zeer hinderlijk kunnen zijn, nemen enorm toe. Haemophilus influenzae, Streptococcus pneumoniae (pneumokok) of (minder frequent) Branhamella catarrhalis (ook wel Moraxella catarrhalis genoemd) zijn dan de micro-organismen die van belang zijn. Meestal is er dan ook sprake van koorts en is het opgehoeste slijm geelgroen van kleur. In dergelijke situaties wordt een antibioticum voorgeschreven, namelijk amoxicilline meestal in combinatie met clavulaanzuur (merkloos, het merkpreparaat heet Augmentin®). Ook worden gebruikt: doxycycline (merkloos, Doxy Disp®) en cotrimoxazol (merkloos, Bactrimel®) (voor de bijwerkingen van deze antibiotica zie penicillinen, tetracyclinen en co-trimoxazol in het onderdeel 'Antibiotica & Ziekteverwekkers' in de sectie 'Infectieziekten'). Bij kinderen wordt bij voorkeur de amoxicilline/clavulaanzuur-combinatie voorgeschreven.

Hoestremmers
Bij zowel acute als chronische bronchitis is hoest een veelvoorkomende klacht, zowel de productieve hoest als de niet-productieve prikkelhoest. Met hoestremmers als codeïne en noscapine, die de hoestprikkel in het hoestcentrum onderdrukken, moet men echter voorzichtig zijn. Zouden ze ook bij productieve hoest worden ingenomen, dan onderdrukken ze het verdedigingsmechanisme van de luchtwegen om slijm en andere - bacteriën bevattende - ongerechtigheden te verwijderen, en dat is ongewenst. Hoestverzachters of slijmvervloeiers kunnen zonder bezwaar worden gebruikt. Of ze werkelijk effectief zijn, is echter helemaal de vraag . Bij nachtelijke kriebelhoest gaat de voorkeur uit naar codeïne (merkloos, diverse merknamen). Door de versuffende werking kan men dan ook goed slapen. Voor overdag heeft noscapine (merkloos, diverse merknamen) de voorkeur omdat er geen versuffende werking optreedt; maar noscapine is ook minder effectief dan codeïne (zie ook hoestmiddelen in het onderdeel 'Hoest' elders in deze sectie 'Luchtwegen & Ademhaling').

Externe links:
    https://www.thuisarts.nl (Thuisarts.nl; Nederlands Huisartsen Genootschap)
    https://www.apotheek.nl (Apotheek.nl; KNMP)
    https://www.longfonds.nl (Longfonds)
    https://www.nhg.org (Nederlands Huisartsen Genootschap)
    https://www.farmacotherapeutischkompas.nl (Farmacotherapeutisch Kompas)
    https://www.ge-bu.nl (Geneesmiddelenbulletin)

Longontsteking

Longontsteking (pneumonie) – een (ernstige) ontsteking van de longblaasjes (alveoli) en het omgevende weefsel – kan veel oorzaken hebben. Behalve door diverse soorten micro-organismen kan longontsteking ook ontstaan door geïnhaleerde deeltjes (uit de mond, braaksel) of geïnhaleerde chemische stoffen. Men spreekt dan van aspiratiepneumonie.

Van de vele soorten micro-organismen die longontsteking kunnen veroorzaken, zijn de bacteriële verwekkers de ergste. Bacteriesoorten als Streptococcus pneumoniae, Staphylococcus aureus, Legionella pneumophila, Haemophilus influenzae of Klebsiella pneumoniae zijn verwekkers van een ernstige longontsteking, vooral bij volwassenen. Bij oudere kinderen en jonge volwassenen is Mycoplasma pneumoniae – een verwekker die het midden houdt tussen een bacterie en een virus – nogal eens de oorzaak van een wat milder verlopende longontsteking. Ook virussen en schimmels kunnen longontsteking veroorzaken, alsmede bepaalde parasieten, zoals Pneumocystis carinii die in longen van gezonde personen onschadelijk is, maar bij patiënten met een verminderde afweer, zoals aids-patiënten, longontsteking veroorzaakt.

Van oudsher wordt onderscheid gemaakt in ‘typische’ en ‘atypische’ pneumonieën op grond van hun gevoeligheid voor penicillinen. Een ‘typische’, penicilline-gevoelige pneumonie kan worden veroorzaakt door Streptococcus pneumoniae (ook wel pneumokok genoemd, de meest voorkomende verwekker van acute pneumonie in de eerste lijn), Haemophilus influenzae (vooral bij ouderen) of Staphylococcus aureus (vaak als bacteriële complicatie van griep). Bij een ‘atypische’, penicilline-ongevoelige pneumonie is Mycoplasma pneumoniae verreweg de meest gevonden verwekker.

Hoewel men de beschikking heeft over effectieve antibiotica, is de sterfte ten gevolge van longontsteking nog steeds hoog: in de westerse landen ongeveer even hoog als de sterfte aan alle andere infectieziekten tezamen. Besmetting vindt meestal plaats via inademing van het micro-organisme; soms echter kan besmetting via het bloed (sepsis) plaatsvinden.

Pneumokokken-longontsteking

Longontsteking veroorzaakt door pneumokokken (Streptococcus pneumoniae) komt het meest voor. Vaak wordt de ziekte voorafgegaan door een virusinfectie van de bovenste luchtwegen (verkoudheid, keelpijn, griep). De longontsteking begint plotseling, met koude rillingen, hoge koorts, pijn in de borst vooral tijdens het inademen, en ophoesten van roestkleurig slijm. Door de pijn en het gevoel van benauwdheid gaat de patiënt oppervlakkig en voorzichtig ademen. Zonder behandeling met antibiotica kan na enkele dagen blauwzucht (cyanose) ontstaan, doordat er onvoldoende zuurstof wordt opgenomen. De patiënt kan gaan ijlen of wordt verward en geeft door bloed roestkleurig, etterig slijm op. Vroeger waren deze infecties berucht omdat de patiënten er vaak aan overleden. Maar nog steeds vallen er dodelijke slachtoffers, vooral onder oudere patiënten.

Antibiotica
Tegenwoordig kan een pneumokokkenpneumonie goed worden behandeld met antibiotica. De huisarts geeft dan het breedspectrum-penicilline-preparaat amoxicilline (merkloos) oraal (dus via de mond) gedurende tien dagen; meestal geeft de dokter tegenwoordig de voorkeur aan een combinatie van amoxicilline met clavulaanzuur (merkloos, het merkpreparaat heet Augmentin®). Bij een zeer ernstig ziektebeeld wordt dit antibioticum of de genoemde combinatie de eerste dag per injectie gegeven en daarna, als er verbetering is opgetreden, via de mond. Ontstaat de infectie in het ziekenhuis, dan geeft men de eerste dagen meestal het smalspectrum-penicilline-preparaat benzylpenicilline (merkloos) in de vorm van een intraveneus infuus, omdat men in een ziekenhuis wat meer zekerheid over de verwekker heeft. De dagen daarna wordt de patiënt oraal behandeld met feneticilline (Broxil®) of fenoxymethylpenicilline (merkloos). Alternatieve antibiotica bij de behandeling van een pneumokokkenpneumonie - bijvoorbeeld in geval van overgevoeligheid voor penicillinen - zijn het macrolide-preparaat azitromycine (merkloos, Zithromax®) of het tetracycline-preparaat doxycycline (merkloos, Doxy Disp®).  Bij vrouwen die zwanger zijn, wordt uitgeweken naar erytromycine (merkloos, Erythrocine®, Erythrocine-ES®) eveneens een macrolide-preparaat.
Voor de bijwerkingen van deze antibiotica zie penicillinen, macroliden en tetracyclinen in  het onderdeel 'Antibiotica & Ziekteverwekkers' in de sectie 'Infectieziekten'

Er is ook een vaccin beschikbaar dat bescherming biedt tegen een pneumokokkenpneumonie: pneumokokkenvaccin (Pneumovax 23®, Prevenar 13®, Synflorix®). Het wordt aanbevolen bij mensen die een verhoogd risico hebben zo’n gevaarlijke longontsteking te krijgen, zoals patiënten met een hart- of longaandoening, patiënten met diabetes (suikerziekte) of mensen ouder dan 65 jaar.

Mycoplasma-longontsteking

Deze longontsteking is één van de zogenoemde atypische pneumonieën, omdat ze niet veroorzaakt wordt door een typische bacterie, maar door – in dit geval – Mycoplasma pneumoniae. Dit is een verwekker waarvan de herkomst lange tijd onbekend is gebleven. De ziekte komt voornamelijk voor bij mensen tussen 5 en 35 jaar en verloopt veel milder dan een pneumokokkenpneumonie. De ziekte begint geleidelijk, waarbij in de beginfase niet zozeer longklachten, maar meer algemene klachten als spierpijn, hoofdpijn, vermoeidheid en lichte koorts op de voorgrond staan. In het begin hoest de patiënt doorgaans niet, maar later is de hoest prominent aanwezig en is meestal niet-productief (dat wil zeggen dat geen slijm wordt opgehoest). Zonder behandeling kan de patiënt na drie tot zes weken spontaan genezen, maar na een schijnbaar herstel kan de ziekte opnieuw opvlammen.

Antibiotica
Bij de behandeling komen slechts enkele groepen antibiotica in aanmerking, zoals macroliden bijvoorbeeld erytromycine (merkloos, Erythrocine®, Erythrocine-ES®) en azitromycine (merkloos, Zithromax®) of tetracyclinen zoals doxycycline (merkloos, Doxy Disp®), omdat Mycoplasma-soorten zeer bijzondere micro-organismen zijn. Mycoplasma pneumoniae is voor veel antibiotica – waaronder penicillinen – ongevoelig. Macroliden kunnen als bijwerking soms maag-darmstoornissen (misselijkheid, buikpijn, diarree) veroorzaken. Tetracyclinen hebben behalve maag-darmstoornissen nog wat meer bijwerkingen (zie ook macroliden en tetracyclinen in  het onderdeel 'Antibiotica & Ziekteverwekkers' in de sectie 'Infectieziekten'). Zo mag doxycycline beslist niet worden voorgeschreven bij zwangere vrouwen.

Hoestremmers
Deze middelen mogen in principe alleen bij kriebelhoest (niet-productieve hoest) worden gebruikt. Zouden ze ook bij productieve hoest worden ingenomen, dan onderdrukken ze het verdedigingsmechanisme van de luchtwegen om slijm en andere ongerechtigheden te verwijderen, en dat is ongewenst. Aangezien bij mycoplasma-pneumonie na enige tijd hinderlijke kriebelhoest vaak prominent aanwezig is, zijn middelen als codeïne (merkloos, diverse merknamen) en noscapine (merkloos, diverse merknamen) zinvol. Bij nachtelijke kriebelhoest gaat de voorkeur uit naar codeïne. Door de versuffende werking kan men dan ook goed slapen. Voor overdag heeft noscapine de voorkeur omdat er geen versuffende werking optreedt (zie ook hoestremmers in het onderdeel 'Hoest' elders in deze sectie 'Luchtwegen & Ademhaling'); maar noscapine is ook minder effectief dan codeïne.

Veteranenziekte

In het voorjaar van 1999 werd Nederland opgeschrikt door een uitbraak van veteranenziekte (legionairsziekte) bij bezoekers van de West-Friese Flora in Bovenkarspel. Deze gevaarlijke ziekte werd bij 230 mensen geconstateerd, met als triest resultaat 29 doden. De ziekte wordt ook wel Legionella-pneumonie genoemd, omdat zich naast andere verschijnselen (hoofd- en spierpijn, diarree, verwardheid) ook een levensgevaarlijke longontsteking kan ontwikkelen. De verwekker (Legionella pneumophila) is pas in 1976 ontdekt naar aanleiding van een uitbraak van longontsteking met dodelijke afloop in een hotel in het Amerikaanse Philadelphia, waar een bijeenkomst van Vietnam-veteranen (legionairs) werd gehouden. Het resultaat was 34 doden!

De bacterie verspreidt zich via de airconditioning en de warmwaterinstallaties in grote gebouwen, hotels en ziekenhuizen. Besmetting vindt plaats door inademing van met Legionella-bacteriën geïnfecteerd water(damp). Er zijn geen gevallen bekend waarbij mensen elkaar rechtstreeks hebben besmet. Ongeveer 10 tot 20 procent van de mensen met veteranenziekte overlijdt.

Antibiotica
Macroliden (onder andere erytromycine [merkloos, Erythrocine®, Erythrocine-ES®] of azitromycine [merkloos, Zithromax®]) en chinolonen (onder andere ciprofloxacine [merkloos, Ciproxin®]) zijn de antibiotica van keuze (zie macroliden en chinolonen in het onderdeel 'Antibiotica & Ziekteverwekkers' in de sectie 'Infectieziekten'). In ernstige gevallen moeten deze middelen intraveneus (dus rechtstreeks in een ader) worden toegediend. In minder ernstige gevallen kunnen ze via de mond (oraal) worden ingenomen. Zowel macroliden als chinolonen kunnen als bijwerking soms maag-darmstoornissen (misselijkheid, buikpijn, diarree) veroorzaken (zie voor meer details, zie macroliden en chinolonen in het onderdeel 'Antibiotica & Ziekteverwekkers' in de sectie 'Infectieziekten').

Nabehandeling  longontsteking

Het komt vaak voor dat een patiënt die succesvol is behandeld met een antibioticum vanwege een heftige longontsteking, nog weken tot zelfs maanden last van zijn longen houdt. Hoewel de infectie feitelijk genezen is, kunnen hoesten, kortademigheid en/of opgeven van slijm nog veel last en ongemak geven. Het valt dan te overwegen om gedurende enkele weken een inhalatiepreparaat te gebruiken in de vorm van een vaste combinatie van een luchtwegverwijder in dit geval een langwerkend bètasympathicomimeticum en een ontstekingsremmer, hier een inhalatiecorticosteroïd. De preparaten die hiervoor geschikt worden geacht, zijn onder diverse merknamen bekend (zie de onderstaande medicatietabel). Voor meer details zie ook het onderdeel astma & COPD in deze sectie 'Luchtwegen & Ademhaling'. Deze combinaties, die vaak bij hardnekkige vormen van astma en COPD met succes worden ingezet, kunnen het herstel van de longen na een longontsteking veelal bespoedigen.

Externe links:
    https://www.thuisarts.nl (Thuisarts.nl; Nederlands Huisartsen Genootschap)
    https://www.apotheek.nl (Apotheek.nl; KNMP)
    https://www.longfonds.nl (Longfonds)
    https://www.nhg.org (Nederlands Huisartsen Genootschap)
    https://lci.rivm.nl (pneumokokkenziekte; LCI, RIVM)
    https://lci.rivm.nl (mycoplasma-pneumonie; LCI, RIVM)
    https://lci.rivm.nl (veteranenziekte; LCI, RIVM)
    https://www.farmacotherapeutischkompas.nl (Farmacotherapeutisch Kompas)
    https://www.ge-bu.nl (Geneesmiddelenbulletin)

Longtuberculose

Deze besmettelijke ziekte – ook wel tbc genoemd – wordt veroorzaakt door de tuberkelbacil (Mycobacterium tuberculosis). Besmetting vindt plaats door het inademen van lucht waarin zich microscopisch kleine slijmdeeltjes bevinden die zijn opgehoest door iemand met open tuberculose. Op de plaatsen in de longen waar de tuberkelbacillen zich vermeerderen, ontstaat na verloop van tijd een ontstekingsreactie die typisch is voor tuberculose: een knobbeltje (ontstekingshaard of tuberkel) met in het midden dood (necrotisch) weefsel. Als er veel knobbeltjes ontstaan, spreekt men van verkazing, omdat het weefsel een geelwitte kleur krijgt. De infectie kan vele maanden tot jaren sluimeren zonder dat er ziekteverschijnselen zijn. Pas als de infectie actief wordt, krijgt de patiënt klachten als moeheid, zich slecht voelen, lichte koorts, gebrek aan eetlust en kriebelhoest. In het longweefsel kunnen holten ontstaan. In dat stadium is de ziekte erg besmettelijk en spreekt men van open tuberculose. Behalve in de longen kan de ziekte ook in vele andere organen tot uiting komen.

Mensen die ooit in aanraking zijn geweest met tuberkelbacillen, hebben een positieve Mantoux-reactie. De Mantoux-reactie is een huidtest waarbij een kleine hoeveelheid extract uit tuberkelbacillen (tuberculine) in de huid wordt geïnjecteerd. Als er antistoffen aanwezig zijn (dus na contact met tuberkelbacillen), zal er een lichte ontstekingsreactie (roodheid en zwelling) op de plaats van injectie te zien zijn.

Vroeger was tuberculose in Nederland een ziekte met een hoog sterftecijfer. De behandeling bestond toen vooral uit bedrust, bij voorkeur in sanatoria hoog in de bergen (wegens de zuivere lucht). Wereldwijd is tuberculose nog steeds één van de belangrijkste infectieziekten, met meer dan twee miljoen doden per jaar.

Tuberculosemiddelen
Sinds 1950 zijn er middelen beschikbaar die de tuberkelbacil kunnen remmen of doden, de zogenoemde tuberculosemiddelen (ze worden ook wel tuberculostatica genoemd). De belangrijkste zijn: isoniazide (merkloos, Isoniazide FNA), rifabutine (Mycobutin®), rifampicine (merkloos, Rifadin®), pyrazinamide (merkloos) en ethambutol (Myambutol®). Ook is er een vast combinatiepreparaat op de markt: isoniazide/rifampicine (Rifinah®).

Omdat tuberculose een chronische ziekte is, die wordt veroorzaakt door een erg hardnekkige verwekker die moeilijk bereikbaar is voor antibiotica, is de behandeling veel moeilijker dan bij andere infecties. Ook de ontwikkeling van resistentie tegen de genoemde medicijnen is een groot probleem (zie ook resistentie in het onderdeel 'Antibiotica in de problemen' in de sectie 'Infectieziekten'). Daarom worden vrijwel altijd combinaties van twee of drie, soms zelfs van vier verschillende tuberculosemiddelen gegeven gedurende zes tot negen maanden. De besmettelijkheid is na enige weken al voorbij, maar van totale genezing is pas sprake na vele maanden behandeling. Het spreekt voor zich dat een dusdanig lange behandeling met genoemde tuberculosemiddelen de kans op het optreden van vervelende bijwerkingen fors verhoogt.

In het jaar 2014 is er na hele lange tijd - het laatste middel was rifampicine in 1965! - eindelijk weer een nieuw tuberculosemiddel op de markt verschenen. Het betreft bedaquiline (Sirturo®), dat effectief is tegen multiresistente tuberculose. De ontwikkeling daarvan was lange tijd voor fabrikanten niet interessant, terwijl de behoefte eraan groot is. Net als de andere bestaande middelen tegen longtuberculose wordt bedaquiline uitsluitend toegepast in combinatie met andere tuberculosemiddelen.

Men kan zich tegen besmetting beschermen door vaccinatie met verzwakte levende tuberkelbacillen, BCG-vaccin (merkloos), maar dat biedt geen honderd procent bescherming. Het is gebruikelijk alleen mensen te vaccineren die gedurende langere tijd in een land verblijven waar tuberculose vaak voorkomt. Isoniazide is zeer effectief wanneer het preventief gegeven wordt aan mensen die contact hebben gehad met tuberculosepatiënten en bij wie een omslag van de Mantoux-reactie (van negatief naar positief) is geconstateerd, maar die geen symptomen hebben van actieve tuberculose. Het middel moet dan in tabletvorm gedurende zes maanden elke dag worden ingenomen. Door het gebruik van isoniazide kan een vitamine-B₆-tekort ontstaan. De klachten die daarvan het gevolg zijn (sufheid, concentratiestoornissen, veranderd gevoel in de ledematen, psychische verschijnselen) kunnen worden tegengegaan door dagelijks pyridoxine (merkloos, vitamine B₆) te slikken.

Externe links:
    https://www.apotheek.nl (Apotheek.nl; KNMP)
    https://www.longfonds.nl (Longfonds)
    http://www.rivm.nl (Landelijke Coördinatie Infectieziektebestrijding, RIVM)
    https://www.farmacotherapeutischkompas.nl (Farmacotherapeutisch Kompas)
    https://www.ge-bu.nl (Geneesmiddelenbulletin)

Terug